افتادن زودهنگام دندان شیری در کودکان، به دلایل مختلفی مثل پوسیدگی شدید، ضربه یا بیماری های لثه، می تواند یک مشکل جدی برای رشد صحیح دندان های دائمی ایجاد کند. دندان های شیری علاوه بر کمک به جویدن و تکلم، وظیفه بسیار مهمی در حفظ فضای لازم برای رویش دندان های دائمی دارند. اگر این دندان ها زودتر از موعد بیافتند، دندان های مجاور تمایل به حرکت به سمت فضای خالی دارند و این موضوع باعث از بین رفتن فضای مورد نیاز برای رویش دندان دائمی می شود.
یکی از موثرترین روش های جلوگیری از این مشکل، استفاده از فضا نگهدارنده است. این وسیله تخصصی توسط دندانپزشک کودکان طراحی و نصب می شود تا فضای خالی باقی مانده را حفظ کند و مانع جابجایی دندان های مجاور گردد. فضا نگهدارنده ها انواع مختلفی دارند: برخی ثابت هستند و با چسب مخصوص به دندان متصل می شوند و برخی دیگر متحرک بوده و کودک می تواند آن ها را خارج کند.
اگرچه فضا نگهدارنده یک ابزار پیشگیرانه است و در بیشتر موارد بدون درد یا مشکل جدی استفاده می شود، اما نصب و نگهداری آن نیاز به دقت و مراجعه منظم به دندانپزشک دارد. رعایت بهداشت دهان، پرهیز از خوردنی های چسبناک و سخت، و بررسی منظم دستگاه از مهمترین اصول مراقبتی هستند که والدین باید رعایت کنند.
هشدار: این مطلب صرفا جنبه آموزشی دارد و جایگزین معاینه تخصصی توسط دندانپزشک کودکان نیست. تشخیص نیاز به فضا نگهدارنده باید بر اساس معاینه بالینی و عکس رادیوگرافی انجام شود.
فهرست مطالب
- فضای نگهدارنده دندان چیست
- علل لزوم استفاده از فضا نگهدارنده
- انواع فضا نگهدارنده دندان شیری
- معرفی انواع فضا نگهدارنده های ثابت
- روش جاگذاری فضا نگهدارنده توسط دندانپزشک
- موارد ضروری استفاده از فضا نگهدارنده
- روش های مراقبت از فضا نگهدارنده ها
- مزایا و معایب فضا نگهدارنده ها (جدول مقایسه)
- سخن پایانی
- سوالات متداول
فضای نگهدارنده دندان چیست
فضا نگهدارنده وسیله ای است که در دهان کودک قرار می گیرد تا فضای خالی ناشی از افتادن زودهنگام دندان شیری را حفظ کند و از حرکت دندان های مجاور جلوگیری نماید. این وسیله معمولا از فلز ضدزنگ، آکریلیک یا ترکیبی از هر دو ساخته می شود و به صورت سفارشی برای هر کودک ساخته می شود.
کودکان از حدود شش سالگی دندان های شیری خود را به تدریج از دست می دهند تا جای خود را به دندان های دائمی بدهند. اما اگر به هر دلیلی یک یا چند دندان شیری زودتر از موعد از بین بروند، این روند طبیعی مختل می شود و احتمال مشکلات ارتودنسی افزایش می یابد.
علل لزوم استفاده از فضا نگهدارنده
دلایل اصلی افتادن زودهنگام دندان شیری که باعث نیاز به فضا نگهدارنده می شود عبارتند از:
- ضربه مستقیم به دندان و افتادن آن (حوادث ورزشی یا زمین خوردن)
- کشیدن دندان به دلیل پوسیدگی شدید
- بیماری های لثه و عفونت مزمن
- اختلالات متابولیسم یا بیماری های سیستمیک که بر استخوان و دندان تاثیر دارند
استفاده از فضا نگهدارنده با باز نگه داشتن فضای خالی، مسیر رویش دندان دائمی را سالم و بدون انسداد نگه می دارد. مطالعات نشان داده اند که این روش پیشگیری می تواند تا 40 درصد احتمال نیاز به ارتودنسی در آینده را کاهش دهد.
انواع فضا نگهدارنده دندان شیری
فضا نگهدارنده ها به دو گروه اصلی تقسیم می شوند:
1. فضا نگهدارنده متحرک
شبیه پلاک های ارتودنسی هستند و معمولا از جنس آکریلیک ساخته می شوند. کودک باید روزانه حدود 14 ساعت از آن استفاده کند. این نوع بیشتر برای کودکان بزرگتر مناسب است چون همکاری بیشتری در خارج کردن و تمیز کردن دستگاه نشان می دهند.
2. فضا نگهدارنده ثابت
با چسب مخصوص دندانپزشکی به دندان مجاور فضای خالی متصل می شود و قابل جابجایی توسط کودک نیست. این نوع برای کودکان کوچکتر یا دندان های خلفی کاربرد بیشتری دارد.
معرفی انواع فضا نگهدارنده های ثابت
- بند و لوپ (Band and Loop): شامل یک حلقه فلزی دور دندان مجاور و یک سیم که روی فضای خالی قرار می گیرد.
- قوس نگهدارنده زبانی (Lingual Arch): یک سیم که پشت دندان های پایین قرار می گیرد و دو سمت فک را متصل می کند.
- قوس ترانس پالاتال (Transpalatal Arch): روی فک بالا نصب می شود و در حفظ فضای دو طرف فک موثر است.
- دیستال شو (Distal Shoe): برای حفظ فضای رویش دندان آسیای دائمی اول، زمانی که دندان آسیای دوم شیری زود افتاده باشد.
روش جاگذاری فضا نگهدارنده توسط دندانپزشک
ابتدا از دندان های کودک قالب گیری می شود و مدل به لابراتوار ارسال می گردد تا دستگاه مخصوص ساخته شود. در جلسه بعد، دستگاه روی دندان نصب و با چسب دندانپزشکی ثابت می شود. سپس به کودک و والدین نحوه مراقبت و تمیز کردن آن توضیح داده می شود. دندانپزشک در مراجعات بعدی، وضعیت دستگاه و رشد دندان های دائمی را کنترل می کند.
موارد ضروری استفاده از فضا نگهدارنده
- افتادن زودهنگام دندان های خلفی شیری
- عدم آمادگی دندان دائمی برای رویش
- وجود فضای خالی که احتمال بسته شدن دارد
- شرایطی که دندان های مجاور شروع به حرکت کرده اند (در این موارد ممکن است از بازپس گیرنده فضا استفاده شود)
روش های مراقبت از فضا نگهدارنده ها
- خودداری از بازی کردن با دستگاه با زبان یا دست
- پرهیز از خوردن مواد سخت و چسبنده
- رعایت بهداشت دهان و مسواک زدن دقیق اطراف دستگاه
- مراجعه منظم به دندانپزشک برای بررسی و تنظیم دستگاه
- تماس فوری با دندانپزشک در صورت لق شدن، شکستگی یا التهاب لثه
جدول مقایسه مزایا و معایب
| نوع دستگاه | مزایا | معایب |
|---|---|---|
| ثابت | همکاری کمتر کودک نیاز است، دوام بالا | تمیز کردن دشوارتر، امکان تحریک لثه |
| متحرک | راحتی در تمیز کردن و خارج کردن | نیاز به همکاری کامل کودک، احتمال گم شدن |
| فلزی | استحکام زیاد | نمای فلزی ممکن است کودک را اذیت کند |
| آکریلیک | ظاهر طبیعی تر | شکننده تر نسبت به فلز |
فضا نگهدارنده یک ابزار ساده اما حیاتی در پیشگیری از مشکلات ارتودنسی آینده است. اگر دندان شیری کودک زودتر از موعد بیافتد، تاخیر در استفاده از این دستگاه می تواند باعث مشکلات جدی در رشد دندان های دائمی شود. با مراجعه منظم به دندانپزشک و رعایت بهداشت می توان اطمینان حاصل کرد که این دوره گذار به سلامت سپری شود.
سوالات متداول
1. هزینه دستگاه فضا نگهدارنده چطور تعیین می شود؟
بسته به نوع دستگاه (متحرک یا ثابت)، تعداد دندان های درگیر و موقعیت فک، قیمت متفاوت است.
2. آیا استفاده از فضا نگهدارنده درد دارد؟
معمولا در روزهای اول کمی ناراحتی یا فشار وجود دارد که به مرور برطرف می شود.
3. آیا همیشه بعد از افتادن دندان شیری باید از فضا نگهدارنده استفاده کرد؟
خیر. مثلا بعد از افتادن زودهنگام دندان های قدامی بالا، معمولا نیازی نیست زیرا فضای خالی باز می ماند.
منابع
- American Academy of Pediatric Dentistry. Guideline on Management of the Developing Dentition. 2023. AAPD.org
- Proffit WR, Fields HW, Sarver DM. Contemporary Orthodontics. 6th Edition. Elsevier, 2022.
- Pinkham JR. Pediatric Dentistry: Infancy through Adolescence. 7th Edition, Elsevier, 2021.
