مشکلات شایع دندان کودکان: از تروما تا دندان قروچه

سلامت دهان و دندان در دوران کودکی نقش بسیار مهمی در رشد، تغذیه و حتی تکامل گفتاری کودک دارد. بسیاری از والدین بر این باورند که مشکلات دهان و دندان تنها در سنین بزرگسالی بروز پیدا می کند، اما واقعیت این است که کودکان نیز می توانند با طیف گسترده ای از مشکلات دندانی مواجه شوند که اگر به موقع تشخیص داده نشوند، می توانند اثرات طولانی مدت بر سلامت کلی آنها بگذارند. از ضربه های ناگهانی به دندان ها در هنگام بازی و فعالیت های بدنی (تروما) گرفته تا عادات ناخواسته مانند دندان قروچه در خواب، همگی می توانند به دندان های شیری و دائمی آسیب برسانند.

از آنجایی که دندان های شیری پایه و بنیاد رشد دندان های دائمی هستند، هرگونه مشکل و آسیب در این مرحله می تواند در آینده باعث نامرتبی دندان ها، پوسیدگی زودرس یا حتی اختلالات فکی شود. پوسیدگی زودرس، التهاب لثه، رویش نامنظم دندان ها و حتی مشکلاتی مثل ترومای دندان، تنها بخشی از چالش هایی هستند که کودکان ممکن است با آنها روبرو شوند. تشخیص سریع و مدیریت اصولی این مشکلات با مراجعه به دندانپزشک کودکان نه تنها از عوارض طولانی مدت جلوگیری می کند، بلکه موجب کاهش اضطراب و درد کودک نیز می شود.

نکته بسیار مهم این است که این مقاله صرفا برای افزایش آگاهی والدین تهیه شده و به هیچ عنوان جایگزین معاینه و درمان تخصصی توسط دندانپزشک نیست. هرگونه علامت مشکوک یا تغییر در وضعیت دندان های کودک باید بلافاصله توسط پزشک متخصص بررسی شود تا از مشکلات جدی تر پیشگیری گردد.

فهرست مطالب

1. مقدمه
2. تروما یا ضربه به دندان های کودکان
   • علل شایع تروما در کودکان
   • علائم و راهکارهای اولیه
   • روش های درمانی رایج
3. پوسیدگی دندان در کودکان
   • عوامل ایجاد پوسیدگی
   • راهکارهای پیشگیری
4. مشکلات رویش دندان
   • دیر روییدن یا رویش پیش از موعد
   • دندان های نهفته
5. دندان قروچه (براکسیسم) در کودکان
   • علل و عوامل مؤثر
   • روش های کنترل و درمان
6. جدول مقایسه روش های پیشگیری و درمان مشکلات شایع دندانی کودکان
7. اقدامات فوری والدین در مواجهه با آسیب یا درد دندان کودک
8. نتیجه گیری
9. سوالات متداول

تروما یا ضربه به دندان های کودکان

علل شایع تروما در کودکان

ضربه به دندان یا «تروما» یکی از شایع ترین آسیب های دهان و دندان در کودکان است، به ویژه در سنین پیش دبستانی و دبستان که فعالیت های فیزیکی، بازی در زمین های ناایمن یا ورزش بدون تجهیزات محافظ بیشتر اتفاق می افتد. برخی از رایج ترین علل تروما در کودکان عبارتند از:

• زمین خوردن در حین دویدن یا بازی
• برخورد با اشیای سخت یا لبه وسایل منزل
• سقوط از دوچرخه یا وسایل بازی
• برخورد در ورزش های تماسی مانند فوتبال یا بسکتبال
• حوادث در مهد کودک یا مدرسه

مطالعات اخیر (مانند مقاله منتشر شده در International Journal of Paediatric Dentistry, 2023) نشان می دهند که دندان های جلویی فک بالا بیشترین آسیب را تجربه می کنند، زیرا هنگام افتادن یا برخورد اولین نقطه تماس هستند.

علائم و راهکارهای اولیه در تروما

بسته به شدت ضربه، علائم تروما می تواند بسیار متنوع باشد:

• شکستن بخشی از دندان یا لب پر شدن مینای آن
• جابجایی دندان از موقعیت طبیعی خود
• خونریزی از لثه اطراف دندان
• درد هنگام گاز زدن یا لمس دندان
• تغییر رنگ دندان (نشانه آسیب به پالپ یا عصب)

اقدامات اولیه والدین بسیار اهمیت دارد:

1. حفظ آرامش کودک و جلوگیری از گریه و اضطراب شدید
2. شستشوی دهان با آب تمیز و خنک کردن موضع با کمپرس سرد
3. پیدا کردن تکه شکسته دندان و گذاشتن آن در ظرف شیر یا سرم فیزیولوژی (در صورت امکان پیوند مجدد)
4. مراجعه فوری به دندانپزشک کودکان، حتی اگر آسیب ظاهری کم باشد

روش های درمانی رایج برای تروما

درمان تروما به نوع و شدت آسیب بستگی دارد. طبق راهنمای انجمن دندانپزشکی کودکان آمریکا (AAPD)، رویکرد درمانی به سه دسته تقسیم می شود:

• آسیب خفیف (لب پر شدن جزئی): ترمیم با مواد کامپوزیتی یا پولیش لبه دندان
• آسیب متوسط (شکستگی با رسیدن به عاج): ترمیم با رزین و در برخی موارد پوشش محافظ پالپ
• آسیب شدید (درگیری پالپ یا جابجایی کامل دندان دائمی): درمان ریشه، تثبیت با اسپلینت یا بازکاشت (Replantation)

---

جدول مزایا و معایب روش های درمان تروما در دندان های کودکان

روش درمانی	مزایا	معایب	مدت زمان تقریبی درمان	میزان موفقیت
ترمیم کامپوزیتی	بازگرداندن زیبایی، کم تهاجمی	دوام کمتر نسبت به روکش	30 تا 60 دقیقه	بالا (90%)
پوشش محافظ پالپ	حفظ زنده بودن عصب، پیشگیری از عفونت	نیاز به پیگیری مداوم	45 دقیقه	متوسط تا بالا (70-85%)
درمان ریشه	حذف درد و عفونت، حفظ دندان در دهان	پرهزینه تر و تهاجمی تر	1 تا 2 جلسه	بالا (85-95%)
بازکاشت دندان دائمی	امکان نجات دندان کامل	نیازمند مراجعه فوری، موفقیت وابسته به زمان	فوری	متغیر (50-80%)

پوسیدگی دندان در کودکان

عوامل ایجاد پوسیدگی دندان

پوسیدگی دندان شایع ترین بیماری دهان در کودکان است و حتی در کشورهای توسعه یافته هم مشکل بزرگی به شمار می رود. دلیل اصلی آن تعامل میان باکتری های دهان (به خصوص Streptococcus mutans)، پلاک دندانی و مصرف مداوم قندهای ساده است. عواملی که باعث افزایش خطر پوسیدگی می شوند عبارتند از:

• مصرف زیاد میان وعده های شیرین و نوشیدنی های قندی
• عدم رعایت بهداشت دهان و مسواک نزدن منظم
• استفاده از شیشه شیر در هنگام خواب (پدیده پوسیدگی شیشه شیر)
• کمبود فلوراید در آب آشامیدنی یا خمیر دندان
• سابقه خانوادگی پوسیدگی زودرس

طبق گزارش سال 2024 سازمان بهداشت جهانی (WHO)، بیش از 530 میلیون کودک در سراسر جهان با پوسیدگی دندان شیری مواجه هستند و این رقم رو به افزایش است.

نشانه های اولیه پوسیدگی

والدین باید علائم اولیه را بشناسند تا از پیشرفت بیماری جلوگیری کنند:

• تغییر رنگ مینای دندان به سفید گچی (مرحله اولیه)
• ایجاد نقاط قهوه ای یا سیاه روی دندان
• حساسیت یا درد هنگام خوردن غذاهای شیرین و سرد
• بوی بد دهان مداوم
• تورم یا قرمزی لثه اطراف دندان آسیب دیده

تشخیص زودرس پوسیدگی توسط دندانپزشک کودکان با معاینه بالینی و در صورت نیاز عکس رادیوگرافی انجام می شود.

راهکارهای پیشگیری از پوسیدگی

برای کاهش خطر پوسیدگی، رعایت این اصول ضروری است:

1. مسواک زدن روزانه دو بار با خمیر دندان حاوی فلوراید (مقدار نخود برای کودکان زیر 6 سال)
2. محدود کردن مصرف شیرینی و نوشیدنی های قندی
3. استفاده از نخ دندان از سنین 3-4 سالگی با کمک والدین
4. مراجعه منظم هر شش ماه یک بار به دندانپزشک کودکان
5. در صورت نیاز، انجام فیشورسیلانت (پوشش شیارهای دندان) برای پیشگیری از گیر غذایی

---

جدول مقایسه پیشگیری و درمان پوسیدگی دندان کودکان

روش	مزایا	معایب	هزینه تقریبی	میزان اثربخشی
فیشورسیلانت	پیشگیری طولانی مدت، غیر تهاجمی	نیاز به مراجعه دوره ای	متوسط	80-90% کاهش پوسیدگی
فلورایدتراپی	تقویت مینای دندان، بی درد	نیاز به تکرار هر 3-6 ماه	کم تا متوسط	70-85% کاهش پوسیدگی
ترمیم کامپوزیت	حفظ ساختار دندان، زیبایی بالا	عمر متوسط	متوسط	موفقیت 85-90%
روکش استیل	محافظت کامل از دندان شدیدا آسیب دیده	ظاهر فلزی	متوسط تا زیاد	موفقیت بالای 95%

مشکلات رویش دندان در کودکان

رویش دیرهنگام یا زودرس دندان ها

فرایند رویش دندان در کودکان به طور معمول از حدود 6 ماهگی برای دندان های شیری آغاز می شود و دندان های دائمی نیز از سن 6 تا 7 سالگی شروع به رویش می کنند. اما در برخی موارد، این روند ممکن است زودتر یا دیرتر از حالت طبیعی اتفاق بیفتد.

• رویش دیرهنگام می تواند به علت عوامل ژنتیکی، کمبودهای تغذیه ای (مثل کمبود ویتامین D و کلسیم)، مشکلات هورمونی مانند کم کاری تیروئید، یا بیماری های سیستمیک باشد.
• رویش زودرس ممکن است ناشی از اختلالات هورمونی یا ارثی باشد و گاهی مشکلاتی در هماهنگی فک و دندان های دائمی ایجاد می کند.

بر اساس مطالعات منتشر شده در Journal of Dentistry for Children, 2024، حدود 7 تا 10 درصد کودکان دچار تأخیر یا تسریع در رویش دندان ها هستند که نیازمند بررسی تخصصی و گاهی انجام رادیوگرافی پانورامیک می باشد.

دندان های نهفته و نیمه نهفته

دندان نهفته به دندانی گفته می شود که در زمان طبیعی رویش، به طور کامل از لثه خارج نشده و زیر بافت لثه یا استخوان باقی می ماند. این مشکل در دندان های عقل شایع تر است، ولی در کودکان نیز می تواند در دندان های شیری یا دائمی پیش بیاید. دلایل شایع عبارتند از:

• کمبود فضا در قوس دندانی
• انسداد توسط دندان مجاور یا کیست
• آسیب یا تروما در سنین پایین که مسیر رویش را مختل کرده
• عوامل ژنتیکی

علائم ممکن است شامل تورم لثه، درد، گیر مواد غذایی، یا کج شدن دندان های مجاور باشد. در صورت عدم درمان، دندان نهفته می تواند منجر به ایجاد کیست، عفونت یا بی نظمی شدید در ردیف دندان ها شود.

راهکارهای درمانی مشکلات رویش

• مشاوره و معاینه منظم از سن 1 سالگی
• انجام عکس برداری در موارد تأخیر یا تسریع قابل توجه
• مداخلات ارتودنسی برای ایجاد فضای کافی
• جراحی لثه یا استخوان در موارد دندان نهفته
• کنترل عوامل زمینه ای مانند کمبود ویتامین یا بیماری های سیستمیک

---

جدول مقایسه مشکلات رویش دندان در کودکان

نوع مشکل	علت های شایع	درمان پیشنهادی	پیش آگهی
رویش دیرهنگام	کمبود ویتامین D، ژنتیک، بیماری های غدد	بررسی آزمایشگاهی، ارتودنسی در صورت لزوم	اغلب خوب با درمان
رویش زودرس	عوامل ارثی، اختلال هورمونی	معاینه دوره ای، کنترل فضا	خوب، احتمال نیاز به ارتودنسی
دندان نهفته	کمبود فضا، انسداد فیزیکی	جراحی یا ارتودنسی	متوسط تا خوب، بستگی به سن و محل دندان دارد

دندان قروچه (براکسیسم) در کودکان

علل و عوامل موثر

دندان قروچه یا براکسیسم به فشردن یا سائیدن غیرارادی دندان ها اطلاق می شود که معمولاً در خواب اتفاق می افتد، اما ممکن است در طول روز نیز مشاهده شود. در کودکان، این عادت می تواند از چند ماه تا چند سال ادامه پیدا کند و علت های مختلفی دارد:

• عوامل روانی: اضطراب، استرس ناشی از مدرسه یا تعاملات اجتماعی
• اختلالات خواب: آپنه خواب، بی قراری خواب، یا کابوس شبانه
• عوامل دندانی: رویش دندان های دائمی و ناهماهنگی فک و دندان ها
• عوامل سیستمیک: مصرف برخی داروها یا مشکلات عصبی عضلانی

طبق بررسی منتشر شده در European Archives of Paediatric Dentistry, 2024، حدود 14 تا 17 درصد کودکان بین 4 تا 10 سال به درجاتی از دندان قروچه مبتلا هستند.

علائم و عوارض دندان قروچه

براکسیسم در صورت تداوم می تواند مشکلات جدی ایجاد کند، از جمله:

• سایش مینای دندان و حساسیت به سرما و گرما
• درد فک یا سردرد بخصوص در هنگام بیدار شدن
• ترک خوردگی یا لب پر شدن دندان ها
• مشکلات مفصل گیجگاهی فکی (TMJ)
• بی قراری در خواب و خستگی روزانه

والدین معمولاً صدای سائیدن دندان کودک را در هنگام خواب متوجه می شوند یا دندانپزشک در معاینات دوره ای نشانه های آن را مشاهده می کند.

روش های کنترل و درمان

درمان دندان قروچه بر اساس سن کودک، شدت سایش دندان ها و علت زمینه ای انتخاب می شود:

• مدیریت استرس: گفتگو با کودک، ایجاد محیط آرام قبل از خواب، فعالیت های آرامش بخش
• محافظ شبانه (نایت گارد): وسیله ای پلاستیکی که دندان ها را از آسیب مستقیم محافظت می کند، در کودکان بالای 6 سال توصیه می شود
• اصلاح مشکلات فکی دندانی: ارتودنسی در صورت وجود ناهنجاری قابل توجه
• کنترل اختلالات خواب: در صورت لزوم با مشاوره پزشک متخصص خواب

جدول مزایا و معایب روش های درمان براکسیسم در کودکان

روش درمان	مزایا	معایب	اثربخشی
محافظ شبانه	جلوگیری از آسیب مینای دندان، قابل استفاده در خانه	نیاز به همکاری کودک، تعویض دوره ای	بالا (70-90%)
مدیریت استرس	بدون عوارض جانبی، بهبود کیفیت زندگی	نیازمند مشارکت خانواده	متوسط تا بالا
ارتودنسی	اصلاح علت زمینه ای، نتایج بلندمدت	هزینه بالا، طول درمان زیاد	بالا در بلندمدت
درمان اختلال خواب	رفع مشکل ریشه ای	نیاز به بررسی تخصصی	وابسته به علت اصلی

جدول مقایسه روش های پیشگیری و درمان مشکلات شایع دندان کودکان

مشکل شایع	روش های پیشگیری	مزایا	معایب	درمان اصلی	پیش آگهی
تروما (ضربه به دندان)	استفاده از محافظ ورزشی، ایمن سازی محیط بازی	کاهش احتمال آسیب شدید	نیاز به همکاری کودک	ترمیم، اسپلینت، بازکاشت	خوب در صورت اقدام فوری
پوسیدگی دندان	مسواک با فلوراید، محدود کردن قند	ارزان، مؤثر بلندمدت	نیاز به تداوم و آموزش	ترمیم، روکش استیل، پالپوتومی	عالی در مراحل اولیه
مشکلات رویش	معاینه منظم، اصلاح کمبود تغذیه	پیشگیری از ردیف نامرتب دندان ها	نیاز به پیگیری طولانی	ارتودنسی، جراحی	خوب تا عالی بسته به سن
دندان قروچه	کاهش استرس، ارزیابی خواب	بدون عارضه، بهبود کیفیت خواب	در همه کودکان عملی نیست	نایت گارد، مدیریت استرس	خوب در صورت درمان علت

---

اقدامات فوری والدین در مواجهه با آسیب یا درد دندان کودک

وقتی کودک به طور ناگهانی دچار آسیب یا درد دندان می شود، سرعت و نوع واکنش والدین نقش تعیین کننده ای در نتیجه درمان دارد.

• در تروما یا ضربه: اگر دندان کامل از دهان خارج شد، آن را با آب تمیز بشویید، درون شیر یا محلول سرم فیزیولوژی قرار دهید و بلافاصله به دندانپزشک برسانید.
• در درد شدید پوسیدگی: دهان کودک را با آب ولرم بشویید، از مسکن مناسب سن کودک (طبق نظر پزشک) استفاده کنید و سریع به دندانپزشک مراجعه کنید.
• در تورم یا تب: این شرایط ممکن است ناشی از عفونت لثه یا دندان باشد و نیاز به درمان فوری آنتی بیوتیکی دارد.
• در دندان قروچه شبانه: اگر زیاد است و باعث شکستن یا سایش شدید دندان ها شده، سریعاً نوبت معاینه بگیرید.

طبق توصیه انجمن دندانپزشکی کودکان آمریکا، هرگونه آسیب یا درد دندان که بیش از چند ساعت ادامه پیدا کند باید توسط دندانپزشک بررسی شود.

سلامت دندان های کودکان یک سرمایه مادام العمر است که با پیشگیری و تشخیص زودهنگام می توان از بسیاری از مشکلات جدی جلوگیری کرد. تروما، پوسیدگی، مشکلات رویش و دندان قروچه چهار دسته اصلی مشکلات شایع در میان کودکان هستند که در صورت بی توجهی می توانند به آسیب های ماندگار منجر شوند. آموزش والدین، مراجعه منظم به دندانپزشک کودکان و انجام مراقبت های پیشگیرانه موثرترین راهکارها برای داشتن لبخند سالم در آینده می باشند.

سوالات متداول (FAQ)

1. آیا دندان های شیری پوسیده باید درمان شوند؟

بله، پوسیدگی دندان های شیری می تواند به دندان دائمی آسیب برساند و موجب درد، عفونت یا مشکلات جویدن شود، بنابراین باید ترمیم یا درمان شوند.

2. چگونه می توان دندان قروچه کودک را کاهش داد؟

با بررسی علت های احتمالی مانند استرس، مشکلات فکی یا اختلالات خواب و استفاده از محافظ شبانه در صورت توصیه دندانپزشک.

3. بهترین سن برای اولین مراجعه به دندانپزشک کودکان چه زمانی است؟

طبق توصیه انجمن دندانپزشکی آمریکا، اولین ویزیت باید در سن یک سالگی یا حداکثر شش ماه بعد از رویش اولین دندان انجام شود.

منابع

International Journal of Paediatric Dentistry. Tooth Trauma in Childhood. 2023.

American Academy of Pediatric Dentistry. Guideline on Management of Dental Trauma in Children. 2024. https://www.aapd.org

World Health Organization. Oral Health Factsheet. 2024. https://www.who.int

European Archives of Paediatric Dentistry. Epidemiology of Bruxism in Children. 2024.